Wat doet evolutie met een piemel als het leven zich afspeelt op een planeet waar het grootste deel van het jaar het zo ijs- en ijskoud is dat alle kleine uiteinden er afvriezen? En als we niet op die evolutie willen wachten en wat biologisch gaan ‘engineeren’, welk moreel oordeel houdt dat dan in? Enige overpeinzing naar aanleiding van een van bovenaf bekeken ‘interactief college’ van Michael Sandel in Amsterdam.

Een onverwacht geslacht

Als jongen van een jaar of 14 las ik het boek van de schrijfster en filosofe Ursula le Guin. Het boek heette ‘De linkerhand van het duister’. In het boek komt een ambassadeur uit aarde aan op een koude en donkere planeet. De planeet is zo koud dat door evolutie alle seksuele organen binnen het lichaam zijn verstopt, om er alleen maar uit te komen in een korte bronstijd. De weg van de aankomstplaats en de hoofdstad is lang en leidt over een enorm ijsplateau. Samen met iemand van de planeet wordt de reis aangevangen. Het is een zware reis. Elke avond moet opnieuw een tent worden opgezet, waarna de lange nacht samen wordt doorgebracht. Het komt tot lange gesprekken. Er ontstaat een relatie, misschien meer. Dan komt het punt in de zonnecyclus dat de temperatuur maximaal is en de metgezel van de ambassadeur zegt dat nu de periode van vruchtbaarheid, van brons, is aangebroken. Tot grote verrassing van de ambassadeur blijkt degene van wie hij de hele tijd aannam dat het een hij was, een zij te zijn. Voor nu, zegt ze. We weten tevoren niet welk geslacht we zullen aannemen. Maar buiten is het nog koud, wilt u?

Dan ben je jong en woon je veilig in de Hoeksche Waard, waar de moderne tijd wel aanklopt maar nog niet is binnengekomen, en je leest zoiets. Ook ik nam aan dat de metgezel een man was, als vanzelf. Was ik even mooi te pakken genomen. Vanaf dat moment was Ursula een van mijn lievelingsschrijvers.

Een terughoudend publiek

Ik moest aan het boek denken toen ik zaterdag bij een bijzonder college van de filosoof Michael Sandel was, onderdeel van de activiteiten rondom de televisieserie over ‘de volmaakte mens’ van Bas Heijne (VPRO/Human, uit te zenden op 17 juni a.s.). Veel van de vragen die hij behandelde gingen over de vraag of we door de moderne mogelijkheden tot bijvoorbeeld genetische manipulatie onze keuze moesten laten beïnvloeden. Als iets mogelijk is, mag of moet het dan ook? Deze vraagstelling werd doorgetrokken naar vragen over geslachtskeuze en de mogelijkheid om voor kinderen te kiezen die er uit springen qua intelligentie en gezondheid.
Wat mij opviel, was hoe terughoudend het publiek was om mee te gaan met alle mogelijkheden die de moderne techniek biedt of nog gaat bieden. Wellicht beïnvloed door de kritische ondertoon van Bas Heijne had zich een publiek in De Rode Hoed verzameld dat allesbehalve gek van technologie was. Een deelnemer genaamd Gijsbert vertolkte het liberale geluid daartegen en deed dat heel aardig, maar hij accentueerde eigenlijk alleen maar de nieuwe politieke correctheid van de zaal: niet alles wat kan, moet ook.

Meer dan persoonlijk?

De vraag is: hoe hard is deze nieuwe terughoudendheid? Deze vorm toch van sociaal-conservatisme? Mij leek het dat de deelnemers heel sterk met hun persoonlijke keuzes bezig waren en in hun antwoorden vooral met eigen belangen en risicoschattingen bezig waren. Heel weinig werd aangehaakt bij de consequenties voor de samenleving of werd er een positie ideologisch verklaard. Dat mag, maar het maakte dat het debat vluchtig bleef en niet werkelijk moreel geladen werd.
Bas Heijne roept in het TV-programma voortdurend op tot een discussie. Dat zou ons moeten redden. Maar met stellingen die zo dicht bij het persoonlijke bleven en een Sandel die zelf – teleurstelling – heel weinig stelling nam, werd ik die middag op een gegeven moment overvallen door een Kundera-gevoel van ondraaglijke lichtheid. Die discussie kunnen we wel voeren, maar kunnen we hem dan ook zo afmaken dat we er met z’n allen verder mee komen.?

Als genomen wordt in plaats van gegeven

Dat gegeven moment was toen de discussie ging over de vraag of je als ouders mocht kiezen voor kinderen met extra intellectuele of fysieke vermogens. Iets extra’s dus, omdat het kan. Zijdelings, maar al heel lang ben ik verbonden aan Raad op Maat, een stichting voor zeggenschap van mensen met een verstandelijke beperking. Wat we al lang weten, nou goed, vermoeden, is dat als de ontwikkeling doorgaat zoals die doorgaat, onze doelgroep als ‘vanzelf’ verdwijnt. We hebben het beeld dat op basis van echo’s nu vele ouders kiezen voor zwangerschapsonderbreking als blijkt dat er een bepaald chromozoom te veel is. Daar is bij vlagen best over gediscussieerd, maar de discussie heeft nooit tot conclusies of een beleid geleid, zoals we dat nog wel hebben gedaan rondom abortus en euthanasie. Het gebeurt. Punt. In de situatie dus dat de natuur geen talenten uitdeelt maar afpakt. Gaat het de andere kant op – als we ons of onze baby’s kunnen ‘verbeteren’ – dan kan je raden hoe het zal gaan: het gebeurt gewoon. Elke discussie die wel wordt gehouden heeft iets dat misleidend is zolang het blijft hangen in het abstracte of in het puur individuele.
In de televisieserie maakt Sandel duidelijk dat alleen discussie niet genoeg is, maar in het debat komt hij naar mijn gevoel niet tot enige markering of afronding en dan zou het middel van veel discussiëren wel eens erger kunnen zijn dan de kwaal. In ieder geval was dat mijn sentiment toen ik na afloop van het debat weer in blinkend zonnig Amsterdam stond en besloot dat volmaaktheid kennelijk alleen nog te bereiken viel via een biertje op een terras.

Volharden in het verwachte

Waar ik dan toch weer blijf doordenken over de oude lessen van Ursula le Guin. In de ‘linkerhand van het duister’ zegt ze niet of het goed of fout is om het geslacht te kunnen kiezen, al suggereert ze dat het voor ons seksleven leuk zou zijn als dat tot op het laatste moment een verrassing bleef. Wel maakt ze duidelijk dat de ambassadeur van aarde wist dat de omstandigheden op de planeet tot een andere vorm van vruchtbaarheid en dus van seksuele omgang hebben geleid – en dat hij toch tot op het laatste moment blijft volharden in zijn aanname dat hij de reis samen met een mannelijke geslachtsgenoot maakt. Hij maakt daarna de ‘goede’ keuze en vriendschap wordt liefde. De buitenwereld accepteert dat echter niet. Zij maken de ‘foute’ keuze en doden uiteindelijk de partner. En dan? De ambassadeur wordt vriendelijk doch beslist uitgeleide gedaan naar aarde. Mij opende haar boek de deur naar een modernere kijk op ‘gender’, maar ze maakte in dat boek over een verre toekomst tegelijk ook duidelijk dat die moderne kijk nog ver weg was.

Ankers

Het scherpste moment van de serie ‘De volmaakte mens’ komt voor mij op het moment dat iemand, ik meen dat het Thomas Metzinger is, zegt dat we op dit moment bedreigd worden door twee enorme gevaren. Een daarvan komt van buiten: het feit dat we onze planeet aan het plunderen zijn en dat de gevolgen nu zichtbaar worden. De andere komt van binnen; dat het overgrote deel van de mensen op onze planeet niet bij kan benen wat er gebeurt. Of dat, zoals Nick Bostrom zegt: ‘ons technologisch vermogen veel sneller groeit dan onze wijsheid en verantwoordelijkheid’. Wat is dan het gevolg? De kans is groot dat we dan of in extreem materialisme of in fundamentalisme terecht komen en dat allen die daar niet door gevangen worden op z’n minst gaan schuilen achter de dijken. Dat is meer dan ongewenst en daarom maakt het voor mij erg uit hoe we deze discussie gaan voeren van besluit naar besluit. Wat mij betreft zoeken we daarbij ankers die eerder al sterk genoeg zijn gebleken, zoals een parlementaire democratie, een christelijk-humanitische ethiek die uitgaat van de heiligheid van het leven, de kracht van wetenschappelijke bewijsvoering naast de acceptatie van twijfel.

Erkende onvolmaaktheid

Ik sluit deze blog – naar ik vrees nogal pittig, zeker voor degenen die niets van de serie ‘De volmaakte mens’ hebben gezien – af door nog een keer naar Ursula le Guin te gaan. Zij was een van mijn eerste persoonlijke ankers. In een ander indrukwekkender boek ‘ De Ontheemde’ (‘The Dispossessed’) speelt het verhaal zich af op twee planeten die om elkaar heen draaien. De ene planeet, Urras, is zuiver kapitalistisch ingericht, de andere, Annaras, zuiver anarchistisch. De hoofdpersoon, Shevek, bevindt zich op Annaras. Annaras zou ideologisch een veel mooiere planeet dat Urras moeten zijn, maar schijn bedriegt. De anarchistische vrijheid is slechts schijn, de werkelijkheid is er een van eenzaamheid en een niet mogen zeggen wat je denkt en wilt, bijvoorbeeld een eigen pen. Shevek vlucht naar Urras, enkel om daar ook weer teleurgesteld te worden. De uiteindelijke uitkomst is er een van erkende onvolmaaktheid.
Het lezen van ‘De ontheemde’ was de start van mijn zoektocht naar iets tussen liberalisme en socialisme in. Echt gevonden heb ik het nooit, al voel ik mij nog het meeste thuis bij de christendemocratie, ondanks mijn niet geloven. Daar leer je dat alles wat kan, nog niet moet. Het debat met Michael Sandel was voor mij mooi omdat het liet zien dat er een gezonde check op ons liberale levensgevoel gaande is, maar we zijn nog ver van het moment dat er een nieuwe consensus ontstaat. De titel ‘De volmaakte mens’ is ironisch bedoeld. Volmaaktheid zou, net als het vooruitzicht wel 1000 jaar te kunnen leven, wel eens ‘terribly boring’ kunnen zijn, zoals een van de deelnemers het terecht uitdrukte. Maar niemand hoeft zich zorgen te maken dat die volmaakte mens er al is, ook al kwam dat moment op het terras na afloop wel dichtbij.

Peter Noordhoek

– o –

Het was lastig kiezen deze week. In het kader van de Fyra-enquete heb ik – en velen met mij – de wenkbrauwen gefronst over het feit dat zowel de certificeerder als de toezichthouder hun oordeel baseerden op een papieren werkelijkheid en niet op basis van ‘on site’ inspectie. Omdat ik te weinig tijd heb gehad om de verhoren goed te volgen, zie ik er vanaf om nu al een oordeel te geven … maar mijn handen jeuken.